ma sąd od męczenia powściągnąć się, aż wszystko to obaczy, co ma być słusznie obaczono

ARTICUL IIII.

Podejrzani ludzie, a o których sława jaka zła jest, mogą być imani, i do więzienia dawani. Ale pierwej niźliby mieli być męczeni, ma być dostateczne wywiadowanie czyniono. Bo nie zawżdy ten winien bywa, kogo skarża a obwinia, a nie zarazem wnien zostawa za oskarżeniem, jedno gdy się już występ a zły uczynek jego pokaże. Przeto też nie zarazem ma być męczon, jedno gdzieby już słusznie i dostatecznie znaki były występku jego. Bo wiele razów przygadza się, że drugi niecierpliwy, z strachu męki, a bólu, powie to, czego nigdy nie uczynił, i przyzna się ku temu, czego nie winien: i wiele tam obyczajem niewinnych potracono. A tak nie trzeba męce zawsze albo zarazem wierzyć, ale też nigdy, żeby nie wierzyć, to nie ma być, bo jest rzecz niepewna, omylna, i niebezpieczna: ponieważ wiele razów się to trafia, że bywa drugi tak cierpliwy, i twadrego przyrodzenia, że męke wycierpi, a prawdy nie powie, by go najwięcej męczono: a drudzy teżą tak niecierpliwi bywają, iż bojąc się by ich nie męczono, i na siebie, i na kogo innego wyznają co nigdy nie było, i płonych powieści wieleczęstokroć powiedają. A tak nie wnet dla wywiadowania winności albo niewinności trzeba się skwapiać, a do męki poczynać: ale trzeba pierwej obaczyć, wywiedzieć się, i dobrze uważyć wszystki przyczyny, a Circumstancje, z których jakie podobieństwo słuszne, podejrzenie albo i dowód jaki, na tego który ma sądzon być, pokazać by się mógł, albo też niewinność jego obaczyć, a według takowego podejrzenia, podobieństw albo dowodów, gdzieby sie ostatecznie co pokazało, iżby wątpliwa rzecz była, a Probacye były sobie przeciwne, a niedostateczne, ma sąd od męczenia powściągnąć się, aż wszystko to obaczy, co ma być słusznie obaczono.

Naprzód, sława albo powieść, która by o takowym była, ma być uważowana, i ma być na to baczenie, skąd by ta powieść, albo od jakich ludzi była o nim puszczona, jeśliże nie od nieprzyjaciół, albo lekich jakich ludzi, coby nie barzo godni wiary byli, albo też jeśli od statecznych a dobrych ludzi takowa sprawa pochodzi, bo nie zarazem potwarzy, albo leda lekim powieściam, ma być wierzono.

Drugie, ma być uważowano miejsce, jeśliże złoczyńce obwinionego, tam na tym miejscu widziano, gdzie się stało złoczyństwo, bo stąd gdy się to ukaże, może być niemały znak podejrzenia.

Trzecie, ma być obaczon czas, jeśliże mogło to być pod tym czasem, którego się to stało:  a jeśli ten tp oskarżony nie pokaże tego, że sie to tego czasu od niego  stać nie mogło, a przy tym osoba, lata, zdrowie, i sposób wszytek tego to oskarżonego, jeśli mógł temu dosyć uczynić, o co go winią: ma to wszytko od pilnych aq mądrych sędziów być dostatecznie uważono przed męką.

Czwarte, Towarzystwo z którymi się chował i też żył, bo stąd wielki znak może byc, jego dobrego poczciwego żywota i zachowania, albo teźż złego: ponieważ równy z równym radzi wspołu żywą, a rzadko to może być, żeby kto ze złymi towarzystwo ma, od nich się też nie nakaził: a zły żywot, i złe obyczaje, czynia każdemu podejrzenie złego uczynku: jako też gdzie wiedzą ludzie o czyim dobrym zachowaniu, bywa to wiele na pomoc obwinionemu, i czyni go mniej podejrzanym, iż z takich trudnych rzeczy wychodzi.

Piąte, ma być uważona przyczyna tego ostarżenia, jeśliże z nieprzyjaźni, z zazdrości, z przeszłej pogróżki, albo też dla jakiego zysku, którego by ten szukał, który oskarzył, to nie pochodzi, bo za takowym wywiadowaniem, łacno się pokaże, skąd to pochodzi.

Szóste, ma też być na to pilne baczenie, jeśliże tego który żałuje, powieść albo przysięga stała, jednaka, ustawiczna, a nie odmienna jest: bo wielki to znak stąd może być, prawdziwego a niewinnego oskarżenia. Albowiem w tych sprawach, w których się gardła dotycze, nie tak jako gdy o pieniądze idzie, albo inne rzeczy dowód, albo przysięga stronie powodnej, ma być skazowana zarazem.

Siódme, gdy kto uciecze, znak już tego bywa, że taki czuje się w tym złym uczynku winien być, że ucieka, bojąc się sądu i karania, bo samo ucieczenie podejrzanym go czyni, według prawa magdeburskiego, iż ten co ucieka, już się tak podejrzanym a winnym czyni, jakoby się przyznał: a za takowym znakiem , uż takiego męczyć mogą, obaczywszy jednak pierwej, z któtej by przyczyny się schronił, albo uciekł, jeśliże słuszna albo niesłuszna przyczyna była, przeczby to uczynił, gdy może drugi snadź przeto uciec, że się boi mocy, gwałtu, skwapienia, a krzywdy.

Ósme, to też ma być obaczono, jeśli ci co winują, nie mieli z tym kogo winują zaszcia jakiego, prawa albo różnice, około jakich pożytków, albo majętności bo to wielkie zajątrzenie między ludźmi czyni, i wielkie podobieństwo może być, żeby się to z takowej nieprzyjaźni stać mogło. A przeto, nie zarazem oskarżeniu, które od nieprzyjaciela pochodzi, ma być wierzono: a ma być pilne wywiadowanie, co by za przyczyna tego była, za którą by ten obwiniony złoczyństwo takowe uczynić miał, przecz, a czemu, przez kogo, którego czasu, a jakim obyczajem się stało, bo to wszystko trzeba dobrze obaczyć, kto chce gruntownej sprawy a wiadomości dojść A gdzieby obrony a wymowy obwinionego, były podobniejsze ku prawdzie, słuszniejsze i zacniejsze, niźli oskarżenie, którym go oskarżono: tedy ma męka być zaniechana, i nie mająca się na takowego skwapiać: bo nie ma żaden męczon być, póki nie ukaże się słuszne jakie znaki, a podobieństwo tego, że on to złoczyństwo uczynił: a gdzie takowych znaków i dwodów nie masz, albo że obwiniony słuszna obronę przeciw oskarżeniu okaże, nie ma żaden być męczon.

Jeśliżeby więc ci co na takowym sądzie siedzą, w tych rzeczach wątpili, mają się ludzi uczonych, w prawie biegłych, a roztropnych radzić, co by działać, bo chocia by też drugi z męki a z bólu przyznał się ku temu, w czym go obwniono, nie wnet do końca ma wszystkiemu być wierzono, a nie ma przeto zarazem na śmierć być skazan. Kto gdzie by urząd albo sędzia który złościwie, ukwapliwie, bez słusznych znaków, albo dowodów, tak jako się tu wypisało, komu mękę a udręczenie zadał, ma być powinien, według prawa nagradzać i oprawiać. Abowiem czasem najdzie tak niebacznie, niebogobojnie, a ukwapliwe sędzie, albo urzędniki, iż aby więźnia nie chować, pracej około niego nie mieć, albo chowając go nań nakładu nie czynić, wolą zarazem stracić dać, a czasem snadź i niewinnego, co nie ma być.

Pełny tytuł: Ten Postępek wybran iest z Praw Cesarskich ktory Karolus [...] kazał wydać po wszystkich swoich Państwiech ktorym sye nauka daie iako w tych Sądziech a sprawach około karania na gardle albo na zdrowiu Sędziowie y kożdy Urząd ma sye zachowywać y postępować wedle boiaźni Bożey sprawiedliwie pobożnie rostropnie y nie skwapliwie. Tekst na podstawie wydania z 1582 r.

Bartłomiej Groicki – Ten postępek wybran jest z praw cesarskich...